काठमाडौँ । १८५५ मा, अलेक्जेन्डर पार्केसले पार्केसिन पत्ता लगाए । यो संसारको पहिलो प्लास्टिक थियो । यद्यपि त्यसबेला यसको नाम प्लास्टिक थिएन । यसपछि सन् १९०७ मा लियो ब्याकल्याण्डले बेकेलाइट बनाए र यसलाई प्लास्टिकको नाम दिए ।
यसलाई बनाउँदा ब्याकल्याण्डले पनि सोचेको थिएन कि एक दिन यो प्लास्टिक हावा र पानी जस्तै हाम्रो जीवनको हिस्सा बन्नेछ । यति मात्र होइन, यसले हावा र पानीलाई पनि प्रदूषित गर्न थाल्छ । समयसंगै, बिस्तारै बिस्तारै धेरै प्रकारका प्लाष्टिकहरु देखा पर्न थाले र यो संसारभरि सबै प्रकारका चीजहरुको उत्पादनमा प्रयोग हुन थाल्यो । अहिले जता हेर्यो, सबैतिर माइक्रोप्लास्टिक छ ।
हाम्रो मोबाइल फोन, ल्यापटपदेखि लिएर खाने भाँडासम्म सबैमा प्लास्टिक छ । चिप्स, क्रिस्प, नमकीन र बिस्कुट पनि प्लास्टिकको र्यापरमा आउँछन् । दैनिक उपभोगमा प्रयोग हुने अधिकांश सामान प्लास्टिकबाट बनेका हुन्छन् । अहिले प्लास्टिक हाम्रो खाना, पानी र हावा प्रवेश गरेको छ ।
भर्खरै पर्यावरण स्वास्थ्य परिप्रेक्ष्य जर्नलमा प्रकाशित एक अध्ययन अनुसार प्लास्टिकका साना कणहरू, जसलाई हामी माइक्रोप्लास्टिक्स भन्छौं, हाम्रो मानसिक स्वास्थ्यमा ठूलो नोक्सान पुर्याइरहेको छ । युनिभर्सिटी अफ न्यु मेक्सिकोका शोधकर्ताहरूले यो अध्ययन गरेका हुन् । उनीहरुले प्लास्टिकका साना कण हाम्रो शरीरका महत्वपूर्ण अंगहरु कलेजो, मिर्गौला र मस्तिष्कमा पुगेर क्षति पुर्याउने गरेको बताएका छन् । यसले दीर्घकालीन रूपमा गम्भीर परिणाम निम्त्याउन सक्छ ।
मस्तिष्कमा पुग्छ प्लास्टिक
प्लास्टिक सबैभन्दा पहिले हाम्रो छाला, सास र खानाबाट शरीरमा प्रवेश गर्छ । त्यसपछि यो हाम्रो रगतमा मिसिन्छ र बिस्तारै सबै अंगहरूमा जम्मा हुन्छ । हाम्रो अंगमा जम्मा हुने प्लाष्टिकका कण एकदमै सानो हुन्छ । तिनीहरूको आकार २० माइक्रोमिटर भन्दा सानो हुन्छ । त्यसपछि मात्र तिनीहरू सबै अवरोधहरू पार गर्छन् र कलेजो, मिर्गौला र मस्तिष्क जस्ता अंगहरूमा पुग्छन् ।
प्लास्टिक हाम्रो अंगमा कसरी पुग्छ ?
हाम्रो आजको जीवनशैलीमा प्लास्टिक जताततै छ। जता हेरे पनि प्लास्टिक मात्रै छ । सबैभन्दा खतरनाक प्लाष्टिकलाई आँखाले पनि नदेखिने गरी सानो टुक्रामा परिणत भएको छ । यो हावा, पानी र खाना सबै ठाउँमा उपस्थित छ। यो हाम्रो शरीरका सबै अंगहरूमा पुग्छ ।
यसले अंगहरूको सुरक्षा जालमा पनि प्रवेश गरिरहेको छ । कुनै पनि देशका सबैभन्दा महत्त्वपूर्ण व्यक्तिहरूले उच्च स्तरको सुरक्षा पाउँछन् । त्यसैगरी प्रकृतिले पनि हाम्रो शरीरका सबै अंगहरूलाई झिल्लीभित्र सुरक्षित गरेको छ । यी झिल्लीहरूले यी अंगहरूलाई सबै प्रकारका खतराहरूबाट जोगाउँछन्। हाम्रो आँखालाई धोका दिने प्लास्टिकका यी अति सूक्ष्म कणहरू पनि यी झिल्लीहरू पार गरेर शरीरका अंगहरूमा पुग्छन् ।
प्लास्टिकबाट न्यूरोडेवलपमेन्ट वा न्यूरोडिजेनेरेटिभ जोखिम :
यी प्लास्टिक कणहरूले हाम्रो मस्तिष्कमा नकारात्मक प्रभाव पार्छ । यसले न्यूरोडेवलमेन्टल वा न्यूरोडिजेनेरेटिभ जोखिमहरूको परिणाम हुन सक्छ । यसले मस्तिष्कको कार्यप्रणालीमा नकारात्मक असर पार्छ र पार्किन्सनजस्ता रोगको जोखिम निम्त्याउन सक्छ ।
कलेजो पनि प्रभावित
द ल्यान्सेट जर्नलमा प्रकाशित अध्ययनका अनुसार माइक्रोप्लास्टिकको उपस्थितिले पाचन प्रणालीमा कमजोरी र कलेजोको सेलुलर प्रतिक्रियामा गडबड हुन सक्छ। यसबाहेक, पेटको स्वास्थ्य पनि बिग्रन सक्छ ।
मिर्गौला पनि खतरामा
नानोबायोटेक्नोलोजी जर्नलमा प्रकाशित एक अध्ययन अनुसार हालैका वर्षहरूमा, पोलिस्टाइरिन माइक्रोप्लास्टिकहरू हाम्रो मृगौलामा सूजनको प्रमुख कारण हुन् र यसले अक्सिडेटिभ तनाव पनि बढाउँदैछ । यदि यो स्वास्थ्य अवस्था लामो समयसम्म रहिरह्यो भने, दीर्घकालीन मृगौला रोग विकास हुने जोखिम बढ्छ, जसले पछि मृगौला फेल हुन सक्छ ।
फोक्सोमा पनि असर
हाम्रो श्वासप्रश्वासमा पग्लिने र फोक्सोमा पुग्ने प्लाष्टिकका टुक्राहरूले उनीहरूलाई गम्भीर बिरामी बनाउँदैछन् । साइन्स डाइरेक्ट जर्नलमा प्रकाशित एक अध्ययन अनुसार अधिकांश मानिसको फोक्सोमा प्लास्टिकका साना कण हुन्छन् । प्लाष्टिकमा पाइने विषाक्त तत्वले दम र फुफ्फुसको क्यान्सरको जोखिम बढाइरहेको छ ।
क्यान्सरको जोखिम
द ल्यान्सेटमा प्रकाशित एक अध्ययन अनुसार प्लास्टिक प्रकृतिमा न्यूरोटोक्सिक हुन्छ। यसको मतलब तिनीहरूले हाम्रो कोशिकाहरूको कार्यलाई असर गर्न सक्छन् र तिनीहरूलाई मार्न पनि सक्छन्। यसले क्यान्सरको जोखिम पनि बढाउन सक्छ । संयुक्त राष्ट्रसंघका अनुसार हरेक वर्ष विश्वभर मानिसले ४३ करोड मेट्रिक टन प्लास्टिक उत्पादन गरिरहेका छन् । जसमा दुई तिहाइ प्लाष्टिक छ, जुन चाँडै फोहोरमा परिणत हुन्छ । तर फोहोर बनेर नष्ट हुँदैन ।
प्लाष्टिकको सबैभन्दा ठूलो बेफाइदा भनेको यो नष्ट नहुनु हो । हजारौं वर्षसम्म प्रकृतिमा रहन्छ र वातावरणलाई हानि पुर्याउँछ। प्लाष्टिकले माटोमा मिसाएर बाली तथा रूखलाई हानी पुर्याउँछ। पानीमा जाँदा माछा र जलचरको स्वास्थ्यमा असर पर्छ । समग्रमा, हाम्रो आविष्कारले हामीलाई बर्बाद गरिरहेको छ। एक अनुमानका अनुसार यो गति कायम रहे सन् २०६० सम्ममा प्लास्टिक उत्पादन तीन गुणाले बढ्ने र योसँगै प्लास्टिकको फोहोर पनि बढ्ने अनुमान छ ।
प्लाष्टिकको उत्पादन र प्रयोग न्यूनीकरणका लागि राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरका धेरै संघसंस्थाले काम गरिरहेका छन् । तर त्यसको प्रभाव पर्दासम्म हामीले ठूलो नोक्सानी बेहोर्नुपरेको हुन्छ ।
यसको असर कम गर्न दैनिक दिनचर्यामा अब प्लाष्टिकको सत्ता वैकल्पिक समानको प्रयोगलाई बढावा दिनुपर्दछ । जस्तो हामीले प्रयोग गर्ने प्लाष्टिकको टिफिनको सत्ता स्टिलको टिफिन प्रयोग गर्ने प्लाष्टिकको काईयोको सत्ता काठले बनेको काईयो प्रयोग गर्ने । त्यस्तै प्लाष्टिकको बोतलको सत्ता स्टिल या तामाको बोतल प्रयोग गर्ने । त्यस्तै खानेपानीको जारको सट्टा स्टिलको जग या ठुलो भाडा प्रयोग गर्ने, त्यस्तै प्लाष्टिकको झोलाको सट्टा कपडाको झोलाको प्रयोग गरे हाम्रो दैनिकीमा प्लास्टिकको प्रयोगमा कामी ल्याएर सम्भावित जोखिमलाई कम गर्न सकिन्छ ।
